Slaapstoornissen bij jonge kinderen

Slaapstoornissen zijn een veelvoorkomend probleem bij jonge kinderen, maar toch wordt de huisarts niet vaak geconsulteerd voor deze klachten. Dit artikel richt zich op de diagnostiek en behandeling van slaapstoornissen bij kinderen waarbij zowel gedragsmatige interventies als medicamenteuze opties worden besproken.

Slaap speelt een cruciale rol in de fysieke en mentale ontwikkeling van kinderen. Verstoringen in het slaappatroon kunnen leiden tot uiteenlopende problemen, waaronder concentratie- en leerproblemen, stemmingsstoornissen en fysieke gezondheidsklachten zoals obesitas. Daarnaast kunnen slaapproblemen de ouder-kindrelatie onder druk zetten en het welzijn van het hele gezin beïnvloeden.

De aandacht voor slaapproblemen bij kinderen neemt toe, zowel in klinische als preventieve contexten. Steeds meer behandelaars specialiseren zich in dit domein en scholen zich in effectieve interventies. Het is daarom van belang dat huisartsen goed op de hoogte zijn van de verschillende aspecten van slaapstoornissen bij kinderen om tijdig te kunnen interveniëren en zo ernstige gevolgen te voorkomen.

Wat zijn slaapstoornissen bij jonge kinderen?

Slaapstoornissen bij jonge kinderen omvatten verstoringen in het slaappatroon, wat vaak leidt tot overdag merkbare symptomen zoals prikkelbaarheid, concentratieproblemen of vermoeidheid. Bij jonge kinderen zijn het meestal de ouders die de problemen rapporteren, vaak gedreven door ongerustheid over de gezondheid van hun kind of hun eigen slaaptekort.

Slaapstoornissen kunnen onderverdeeld worden in in- en doorslaapproblemen, maar ook parasomnieën zoals nachtmerries, nachtangst en slaapwandelen kunnen voorkomen.

Classificatie van slaapstoornissen

DSM-5 en ICSD-3 classificaties

Er bestaan twee voornaamste systemen voor de classificatie van slaapstoornissen:

• DSM-5 (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders): Hierin worden slaap-waakstoornissen als aparte categorie benoemd waaronder insomniastoornis, hypersomnolentiestoornis en parasomnieën.
• ICSD-3 (International Classification of Sleep Disorders): Dit systeem onderscheidt zeven hoofdcategorieën waaronder insomnia, slaapgerelateerde ademhalingsstoornissen, centrale hypersomnolentie en circadianeritme slaap-waakstoornissen.

Het begrijpen van deze classificaties helpt huisartsen bij het nauwkeurig diagnosticeren en bepalen van geschikte behandelingsstrategieën.

Fysiologie van slaap bij kinderen

Slaapstadia

Slaap bestaat uit twee hoofdtypen:

• NREM-slaap (Non-Rapid Eye Movement): Onderverdeeld in drie stadia variërend van lichte tot diepe slaap. Tijdens de diepe slaap vindt herstel en groei plaats, wat essentieel is voor de ontwikkeling van kinderen.
• REM-slaap (Rapid Eye Movement): Gekenmerkt door intense hersenactiviteit, dromen en volledige spierontspanning. Deze fase is belangrijk voor cognitieve processen zoals geheugen en leren.

Bij pasgeborenen is de slaapstructuur anders dan bij oudere kinderen en volwassenen. Naarmate kinderen ouder worden, stabiliseert het slaappatroon en ontwikkelen zij een meer volwassen slaapcyclus.

Slaapregulatie

Twee belangrijke processen reguleren slaap:

• Slaapdruk: Bouwt op naarmate men langer wakker is en zorgt voor het gevoel van slaperigheid.
• Circadiaan ritme: De interne biologische klok die het slaap-waakritme over ongeveer 24 uur reguleert, beïnvloed door externe factoren zoals licht en sociale activiteiten.

Het samenspel tussen slaapdruk en het circadiane ritme bepaalt wanneer en hoe lang iemand slaapt. Verstoring in deze processen kan leiden tot slaapstoornissen.

Prevalentie en impact van slaapstoornissen

Slaapproblemen komen voor bij ongeveer 15 tot 30% van de kinderen. Bij specifieke groepen, zoals kinderen met ADHD of autisme, liggen deze percentages zelfs hoger, tot wel 80%. Chronische slaapproblemen kunnen leiden tot:

• Cognitieve problemen: Verminderde aandacht, geheugen en leervermogen.
• Stemmingsstoornissen: Verhoogd risico op depressie en angststoornissen.
• Gedragsproblemen: Toename van hyperactiviteit en agressie.
• Fysieke gezondheidsproblemen: Hogere kans op obesitas en verzwakt immuunsysteem.
• Sociale problemen: Moeilijkheden in sociale interacties en relaties.

Voor ouders kunnen de slaapproblemen van hun kind leiden tot eigen slaaptekort, verhoogde stress en relatieproblemen, wat het belang van tijdige en effectieve interventie onderstreept.

Oorzaken van slaapstoornissen bij kinderen

Fysiologische ontwikkeling van de slaapcyclus

Bij pasgeborenen begint de slaap met een actieve fase, gevolgd door een rustige fase. Deze cyclus duurt ongeveer 40-60 minuten en pas op de leeftijd van zes à zeven jaar ontwikkelt het kind een slaapcyclus van 90 minuten, vergelijkbaar met die van volwassenen. Het is normaal dat kinderen ’s nachts enkele keren wakker worden, vooral tijdens de REM-slaap. Wat een normaal onderdeel van de slaapcyclus is, kan echter problematisch worden wanneer een kind niet zelfstandig kan terugvallen in slaap en ouderlijke hulp nodig heeft.

Invloed van externe factoren

De slaapgewoonten van kinderen kunnen worden beïnvloed door verschillende factoren, zoals problemen rond de geboorte, het temperament van het kind, voedingsgewoonten en de gezinsdynamiek (bijvoorbeeld na een scheiding of de geboorte van een broertje of zusje). Het introduceren van een consistente bedroutine vanaf ongeveer vier maanden oud kan helpen bij het voorkomen van deze problemen. Vaste tijden en rituelen, zoals voorlezen of het vertellen van een verhaaltje voor het slapengaan, kunnen een positieve invloed hebben op het slaappatroon.

Primaire en secundaire oorzaken

• Primaire slaapstoornissen: Ontstaan zonder duidelijke externe oorzaak en zijn vaak gerelateerd aan interne factoren zoals genetica of ontwikkelingsstoornissen.
• Secundaire slaapstoornissen: Ontstaan als gevolg van andere aandoeningen of externe factoren, zoals psychische stoornissen, medicatiegebruik, omgevingsfactoren of slechte slaapgewoonten.

Psychische stoornissen en slaap

Verschillende psychische aandoeningen gaan gepaard met slaapstoornissen:

ADHD

• Kenmerken: Moeite met inslapen, frequent wakker worden en onrustige slaap.
• Impact: Verergert concentratie- en gedragsproblemen waardoor de symptomen van ADHD toenemen.
• Behandeling: Aanpassen van slaapgewoonten en eventueel behandelen van onderliggende ADHD-symptomen.

Angststoornissen

• Kenmerken: Moeite met inslapen door piekeren, nachtmerries en frequente ontwakingen.
• Impact: Verhoogt angstgevoelens en kan leiden tot vermijdingsgedrag.
• Behandeling: Combinatie van angstbehandeling en slaapinterventies.

Autismespectrumstoornissen

• Kenmerken: Verstoorde melatonineproductie, moeite met inslapen en doorslapen.
• Impact: Verergert gedrags- en communicatieve problemen.
• Behandeling: Structuur bieden, mogelijke melatoninesuppletie en aangepaste slaaprituelen.

Depressie

• Kenmerken: Zowel insomnie (moeite met slapen) als hypersomnie (overmatig slapen).
• Impact: Versterkt depressieve symptomen en bemoeilijkt herstel.
• Behandeling: Integratie van slaaptherapie in de behandeling van depressie.

Diagnostiek van slaapstoornissen bij jonge kinderen

De huisarts moet bij de anamnese zorgvuldig aandacht besteden aan verschillende aspecten die relevant zijn voor het slaapgedrag van het kind. Hierbij wordt niet alleen gekeken naar het moment waarop de slaapproblemen zijn begonnen, maar ook naar de inslaaprituelen en de gezinssituatie.

Anamnese en observatie

Tijdens de anamnese is het belangrijk om te achterhalen of de problemen direct na de geboorte zijn begonnen of dat ze zich later hebben ontwikkeld bijvoorbeeld na bepaalde life events. Daarnaast is het cruciaal om te onderzoeken of het kind afhankelijk is van ouderlijke aandacht om in slaap te vallen en welke invloed dit heeft op de gezinsdynamiek. Ouders kunnen soms de situatie onbedoeld verergeren door verkeerde slaapgewoonten te ondersteunen zoals het meenemen van het kind naar het ouderlijk bed.

Een grondige anamnese is essentieel en moet omvatten:

• Slaappatroon: Frequentie, duur en kwaliteit van slaap, zowel tijdens de nacht als overdag.
• Slaapgewoonten: Bedtijden, rituelen voor het slapengaan en slaaphygiëne.
• Gedragsobservaties: Gedrag van het kind rondom bedtijd en tijdens de nacht.
• Familieanamnese: Voorkomen van slaapstoornissen en psychische aandoeningen in de familie.
• Leefstijl: Voeding, fysieke activiteit en schermtijd.
• Psychosociale factoren: Stressoren, schoolprestaties en sociale relaties.

Lichamelijk onderzoek

Het uitsluiten van somatische oorzaken is belangrijk. Somatische aandoeningen zoals reflux, astma of allergieën kunnen eveneens een rol spelen bij slaapproblemen en moeten daarom worden uitgesloten. Dit vereist mogelijk aanvullend onderzoek of doorverwijzing naar een specialist

• Ademhalingsproblemen: Bijvoorbeeld obstructieve slaapapneu door vergrote amandelen.
• Neurologische aandoeningen: Zoals narcolepsie.
• Groeistoornissen en obesitas: Die kunnen bijdragen aan slaapstoornissen.

Aanvullende diagnostiek

• Slaapdagboek: Registratie van slaap- en waakperiodes over meerdere weken.
• Vragenlijsten: Gestandaardiseerde instrumenten om de ernst en impact van slaapproblemen te meten.
• Polysomnografie: Bij complexe of hardnekkige gevallen kan verwijzing voor slaaponderzoek nodig zijn.

Behandelopties voor slaapstoornissen bij jonge kinderen

Niet-medicamenteuze interventies

Gedragsmatige interventies

Gedragsmatige behandelingen worden als de meest effectieve aanpak beschouwd bij jonge kinderen met slaapstoornissen. Deze behandelingen zijn gericht op het veranderen van slaapgedrag door het doorbreken van negatieve slaapassociaties.

• Extinctie (uitdoving): Deze methode houdt in dat ouders het kind negeren wanneer het ’s nachts wakker wordt. Het doel is dat het kind leert om zelfstandig weer in slaap te vallen zonder ouderlijke hulp. Extinctie kan snel effectief zijn, maar vereist consistentie en geduld van de ouders.
• Geleidelijke extinctie: Een variatie op extinctie waarbij ouders stapsgewijs de tijd verlengen die ze wachten voordat ze reageren op het huilen van het kind. Dit kan helpen om de aanpak geleidelijker te introduceren, wat voor sommige ouders beter vol te houden is.
• Geschematiseerd wekken: Deze techniek is vooral nuttig bij kinderen die op voorspelbare tijdstippen wakker worden. Door het kind vlak voor het verwachte tijdstip wakker te maken en het vervolgens weer in slaap te brengen, kan de associatie tussen wakker worden en inslapen worden veranderd.
• Stimuluscontrole: Deze benadering richt zich op het creëren van een consistente slaapomgeving. Dit omvat het instellen van vaste slaapplaatsen, bedtijden en het invoeren van eenvoudige, positieve inslaaprituelen. Het doel is om de slaapomgeving te associëren met ontspanning en slaap.
• Slaaphygiëne-educatie: Voorlichting over goede slaapgewoonten, zoals consistente bedtijden en een rustige slaapomgeving.
• Cognitieve Gedragstherapie (CGT): Gericht op het veranderen van negatieve gedachten en gedragspatronen rondom slaap.

Leefstijlaanpassingen

• Beperken van schermtijd: Vooral in de uren voor het slapengaan.
• Regelmatige fysieke activiteit: Overdag bewegen kan de slaapkwaliteit verbeteren.
• Dieet: Vermijden van cafeïnehoudende dranken en zware maaltijden voor het slapengaan.

Medicamenteuze behandeling

Hoewel medicatie vaak wordt overwogen door bezorgde ouders, zijn de voordelen bij jonge kinderen beperkt. Antihistaminica zoals trimeprazine kunnen op korte termijn effectief zijn, maar de werking is vaak van korte duur en de bijwerkingen, zoals een verhoogd risico op wiegendood, maken medicamenteuze behandeling minder wenselijk. Daarom wordt medicatie doorgaans alleen voorgeschreven als gedragsmatige interventies onvoldoende resultaat opleveren en de slaapstoornis ernstig is.

Medicatie wordt over het algemeen als laatste optie overwogen en alleen bij ernstige en persisterende slaapproblemen.

• Melatonine: Kan effectief zijn bij problemen met het inslapen, vooral bij circadianeritme stoornissen en autisme.
• Antihistaminica: Worden soms toegepast maar hebben beperkte effectiviteit en mogelijke bijwerkingen.
• Stimulantia: In het geval van narcolepsie kunnen bepaalde stimulerende middelen worden overwogen onder specialistische begeleiding.

Multidisciplinaire aanpak

In complexe gevallen is samenwerking met andere professionals wenselijk:

• Kinderpsychologen en -psychiaters: Voor aanvullende psychologische interventies.
• Slaapcentra: Voor gespecialiseerde diagnostiek en behandeling.
• Diëtisten en fysiotherapeuten: Voor advies over voeding en lichaamsbeweging.

Voorlichting en ouderbegeleiding

Een essentieel onderdeel van de behandeling is de voorlichting en begeleiding van de ouders. Door ouders te informeren over de normale slaapontwikkeling van kinderen en hen te voorzien van praktische adviezen over slaaprituelen, kunnen veel problemen worden voorkomen of opgelost. Het gebruik van educatieve materialen, zoals informatieboekjes of een ‘sleep programme’, kan hierbij ondersteunend zijn.

Veelgestelde vragen

1. Hoe kan ik vaststellen of een slaapstoornis bij een kind gerelateerd is aan een somatische aandoening?

Het is belangrijk om een gedetailleerde anamnese af te nemen en te letten op symptomen die kunnen wijzen op een onderliggende somatische oorzaak, zoals reflux, astma of allergieën. Indien nodig kan aanvullend onderzoek worden verricht, zoals het uitvoeren van een allergietest of het inwinnen van specialistisch advies.

2. Wanneer is het verstandig om gedragsmatige interventies toe te passen bij slaapproblemen?

Gedragsmatige interventies zijn over het algemeen de eerste keuze bij de behandeling van slaapproblemen bij jonge kinderen. Ze zijn vooral effectief wanneer de problemen voortkomen uit verkeerde slaapgewoonten, zoals afhankelijkheid van ouderlijke hulp bij het inslapen. Het is belangrijk om vroeg te beginnen met deze interventies en ouders goed te begeleiden in het proces.

3. Welke alternatieven zijn er als gedragsmatige behandelingen niet effectief blijken te zijn?

Als gedragsmatige behandelingen niet het gewenste effect hebben, kan medicatie worden overwogen, hoewel dit meestal niet de voorkeur heeft vanwege de beperkte effectiviteit en mogelijke bijwerkingen. Het kan ook nuttig zijn om het kind door te verwijzen naar een specialist, zoals een kinderneuroloog of een slaapcentrum, voor verdere evaluatie en behandeling.

4. Wanneer is het passend om een kind met slaapproblemen door te verwijzen naar een specialist?

Een verwijzing naar een specialist is passend wanneer de gebruikelijke niet-medicamenteuze interventies, zoals aanpassingen in slaaphygiëne en gedragstherapie, onvoldoende effect hebben op de slaapproblemen van een kind. Daarnaast is het belangrijk om door te verwijzen als er een vermoeden bestaat van een onderliggende complexe slaapstoornis, zoals slaapapneu of narcolepsie, die mogelijk gespecialiseerde diagnostiek en behandeling vereist. Verder is een verwijzing noodzakelijk wanneer de slaapproblemen gepaard gaan met ernstige psychische of gedragsmatige symptomen die buiten de competentie van de huisarts vallen en specialistische zorg vereisen, zoals bij comorbide psychiatrische aandoeningen.

5. Hoe kan ik ouders effectief ondersteunen bij het implementeren van slaapinterventies?

Om ouders effectief te ondersteunen bij het implementeren van slaapinterventies, is het van belang om duidelijke en praktische voorlichting te geven. Dit betekent dat de informatie op een begrijpelijke manier wordt overgebracht, eventueel ondersteund door schriftelijk materiaal dat ouders thuis kunnen nalezen. Daarnaast kan het inzetten van motiverende gespreksvoering ouders helpen om betrokken te raken bij het proces en gemotiveerd te blijven. Samen met de ouders kan een concreet actieplan worden opgesteld waarbij specifieke stappen worden bepaald die vervolgens worden opgevolgd. Regelmatige follow-up afspraken zijn essentieel om de voortgang te monitoren en het plan indien nodig aan te passen op basis van de resultaten en uitdagingen die ouders ondervinden.

6. Wat zijn belangrijke overwegingen bij het voorschrijven van melatonine aan kinderen?

Bij het voorschrijven van melatonine aan kinderen is het essentieel om eerst een diagnostische bevestiging te hebben van een circadianeritme stoornis, aangezien melatonine vooral effectief is bij deze indicatie. Het is belangrijk om zorgvuldig te overwegen welke dosering en op welke leeftijd de behandeling wordt gestart waarbij de voorkeur wordt gegeven aan de laagst mogelijke effectieve dosis. De effectiviteit en mogelijke bijwerkingen van de melatoninebehandeling dienen regelmatig geëvalueerd te worden door de huisarts. Daarnaast is het cruciaal om ouders goed te informeren over het juiste tijdstip van toediening, aangezien de timing essentieel is voor de regulatie van het circadiane ritme en daarmee de effectiviteit van de behandeling.