Kernpunten

• Insectenbeten en -steken kunnen toxische, allergische en infectieuze reacties veroorzaken.
• Alle beten en steken gaan gepaard met een lokale ontstekingsreactie rond de bijtof steekplek.
• Alleen wespen, horzels, bijen en hommels veroorzaken systemische allergische reacties.
• Anafylactische reacties treden binnen 15-20 minuten op; daarna is de kans hierop minimaal.

Definitie

Doorgaans gaat het om een beet of steek door een lid van de stam der Arthropoda (geleedpotigen). In Nederland is een aantal orden van belang. Dit zijn op de eerste plaats de Hymenoptera (vliesvleugeligen), waartoe onder andere de familie der Vespidae (wespen en horzels) en die der Apidae (bijen en hommels) behoren. Deze families gebruiken als wapen een angel, waarmee zij door de huid heen steken. Op de tweede plaats is er de orde der Diptera (tweevleugeligen), met als belangrijke families de Culicidae (muggen) en Tabanidae (dazen of steekvliegen). Dit zijn bloedzuigende insecten die hun monddelen gebruiken om een opening in de huid te maken en na deze beet bloed van hun gastheer op te zuigen. Bloedzuigende insecten uit andere orden zijn de vlo en de teek.

Etiologie/pathogenese

Tijdens het steken of bijten kan een insect bepaalde stoffen uit zijn gifzak (wespen en bijen) of speekselklieren (muggen, dazen, vlooien, teken) in de wond brengen. De schadelijke effecten voor de mens zijn te verdelen in drie groepen: de toxische groep, de allergische groep en de infectieuze groep.

Toxisch
Ingebrachte stoffen kunnen een toxische werking hebben op menselijk weefsel; bij iedereen die gestoken wordt, zullen deze stoffen direct een lokale reactie veroorzaken ter hoogte van de insteekopening, door vasodilatatie, celdestructie en mestceldegranulatie met vrijkomen van histamine. Hierdoor ontstaan lokaal erytheem, oedeem, jeuk en pijn, dus een ontstekingsreactie rond de wond. Alle insectenbeten veroorzaken deze lokale reactie.

Secundair kan de ontsteking zich uitbreiden en met bijvoorbeeld huidbacteriën geïnfecteerd raken. Kleine kwalen bij Kinderen in Huid, haar en nagels

Allergisch
Een allergische reactie kan worden geïnduceerd. Alle insecten kunnen een lokale allergische reactie veroorzaken na sensibilisatie, maar alleen de Hymenoptera (dus wespen en horzels, bijen en hommels) veroorzaken systemische allergische reacties. Het gif dat vrijkomt bij een steek van deze vliesvleugeligen, kan verschillende stoffen bevatten. Bij bijen zijn dit vooral mellitine, fosfolipase A en hyaluronidase; bij wespen en horzels histamine, enkele kinines, fosfolipase A en B en hyaluronidase. Als degene die gestoken wordt al eerder met stoffen van hetzelfde insect in aanraking is geweest, kan er sprake zijn van sensibilisatie en kan een allergische reactie optreden. Er zijn vier typen overgevoeligheidsreacties, waarvan er in de context van insectensteken twee van belang zijn. Bij de ernstige verschijnselen na wespen- en bijensteken speelt type-I-vergevoeligheid een grote rol, Bij deze ‘directereactieallergie’ of ‘humorale allergie’ activeren IgE-allergeencomplexen mestcellen en basofiele granulocyten, waardoor mediatoren en chemotactische factoren vrijkomen. Daarnaast activeren ze ontstekingscellen, waaronder eosinofiele en neutrofiele granulocyten, macrofagen, monocyten en lymfocyten. Daardoor ontstaat enkele minuten een uitgebreide lokale reactie, of een systemische reactie met mogelijk een anafylactische shock. Het tweede type dat een rol speelt is type-IV-overgevoeligheid, ook wel ‘vertraagdtype-overgevoeligheid’ of ‘cellulaire overgevoeligheid’ genoemd. Deze allergische reactie komt later op gang en is niet IgE-gemedieerd.

Infectieus
Bloedzuigende insecten kunnen infectieuze aandoeningen overbrengen. De ziekte van Lyme wordt veroorzaakt door teken die besmet zijn met de Borrelia burgdorferi (tekenbeet). Malaria treedt alleen op als importziekte bij patiënten die de tropen hebben bezocht. Vlektyfus (luis) en pest (vlo) zijn ernstige ziekten die in Nederland uiterst zelden worden gezien.  

Epidemiologie

De in de huisartsenpraktijk gerapporteerde incidentie van ICPC-code S12 (insektenbeet of -steek) bij kinderen van 1-4 jaar bedraagt 28 per 1000 patiënten per jaar., Bij oudere kinderen (10-14 jaar) is dit ongeveer de helft lager. Bij 10% van deze gevallen is er mogelijk sprake van een algemene reactie, die meestal bestaat uit gegeneraliseerde jeuk, urticaria en een lichte mate van bronchospasme. Een algemene reactie leidt tot ongeveer 130 ziekenhuisopnamen per jaar. Een anafylactische shock is zeldzaam.

Anamnese

De huisarts vraagt:

• wanneer de patiënt gestoken of gebeten is;
• wanneer de klachten zijn begonnen;
• of er een insect gezien is op de steekplaats en of dat herkend is of gevangen (dood of levend) is;
• of er een angel in de steekopening is achtergebleven en of deze verwijderd is;
• naar lokale klachten (roodheid, jeuk, zwelling en pijn) en algemene verschijnselen (jeuk en uitslag over het gehele lichaam, opgezette oogleden en lippen, braken of diarree, benauwdheid of bewustzijnsverlies);
• naar reacties bij eerdere insectensteken of -beten;
• naar mogelijke beroepsmatige (bijvoorbeeld imker, hovenier, veehouder, boswachter) of sociale factoren (buitenrecreatie, slechte huisvesting en hygiëne, huisdieren) en activiteiten.

Tabel. Niet-sederende orale antihistaminica bij uitgebreide lokale reactie

Lees meer over deze kwaal (anamnese, onderzoek, beleid, wanneer verwijzen, preventie en medicatie bij anafylactische shock) in Kleine Kwalen Online >>

Kleine Kwalen Online bevat diagnostiek en behandeling van ruim 500 veelvoorkomende kleine kwalen in de huisartsenpraktijk. Meer informatie over de toegang >>

Tekst en beeld uit: Kleine Kwalen Online

Tip

Neem een abonnement op Kleine Kwalen Online >>