Zelfbeschadiging is een complexe uitdaging voor huisartsen. Leer hoe u signalen herkent, de juiste diagnose stelt en passende zorg biedt.
Wat is zelfbeschadiging?
Zelfbeschadiging houdt in dat iemand zichzelf opzettelijk verwondt zonder de intentie om het leven te beëindigen. Dit kan zich uiten in verschillende vormen, zoals snijden, branden, krassen, het uittrekken van haren of het innemen van schadelijke stoffen. De onderliggende oorzaken variëren per persoon en kunnen te maken hebben met psychische pijn, stress of het reguleren van emoties.
Hoe vaak komt het voor?
Uit onderzoek blijkt dat zelfbeschadiging vooral voorkomt bij jongeren en jongvolwassenen. In Nederland zijn jaarlijks duizenden mensen betrokken bij spoedeisende hulp na zelf toegebracht letsel. Vooral meisjes en jonge vrouwen vormen een groot deel van deze groep.
Geschat wordt dat ongeveer 15 procent van de adolescenten zichzelf ooit heeft beschadigd. In 2021 waren er 15.900 SEH-bezoeken vanwege zelfbeschadiging, waarvan 24 procent meisjes en vrouwen tussen 15 en 24 jaar betroffen (3.866 gevallen). Jongeren van 15-19 jaar vormen de grootste groep, met 230 bezoeken per 100.000 jongeren. Bij meisjes ligt dit aantal hoger, met 420 per 100.000. Niet iedereen die zichzelf beschadigt zoekt medische hulp, waardoor de werkelijke aantallen hoger kunnen liggen.
Oorzaken en onderliggende problematiek
Mensen die zichzelf beschadigen doen dit vaak om grip te krijgen op emoties zoals angst, boosheid of verdriet. Dit kan voortkomen uit:
- Traumatische ervaringen of stressvolle gebeurtenissen.
- Psychische aandoeningen zoals depressie, angststoornissen of persoonlijkheidsstoornissen.
- Een gevoel van leegte, zelfhaat of de behoefte om controle te ervaren.
- Een manier om fysieke pijn te verkiezen boven emotionele pijn.
Zelfbeschadiging is geen suïcidale daad, maar kan in sommige gevallen leiden tot ernstige verwondingen of suïciderisico’s.
De rol van de huisarts
Als huisarts is het van belang om zelfbeschadiging bespreekbaar te maken en de patiënt op een open en niet-veroordelende manier te benaderen. Hierbij spelen de volgende aspecten een rol:
Consult en diagnose
- Creëer een veilige omgeving waarin de patiënt zich vrij voelt om te praten.
- Vraag door naar de frequentie, ernst en achterliggende emoties van het gedrag.
- Beoordeel of er sprake is van onderliggende psychische aandoeningen of trauma’s.
- Schat het suïciderisico in en overleg indien nodig met een psycholoog of psychiater.
Anamnese en onderzoek
- Analyseer medische en psychische voorgeschiedenis.
- Controleer lichamelijke verwondingen en beoordeel de ernst van het letsel.
- Bespreek eventuele triggers en copingmechanismen.
Behandeling en doorverwijzing
Behandeling van zelfbeschadiging richt zich niet alleen op het stoppen van het gedrag, maar vooral op het aanpakken van onderliggende problemen.
Psychotherapie
Een veelgebruikte behandelmethode is cognitieve gedragstherapie (CGT), waarbij patiënten leren om op een gezondere manier met emoties om te gaan. Dialectische gedragstherapie (DGT) kan effectief zijn bij mensen met een borderline persoonlijkheidsstoornis en anderen die moeite hebben met emotieregulatie.
Medicatie
In sommige gevallen kan medicatie zoals antidepressiva of angstremmers ondersteunend werken, maar dit dient altijd te gebeuren onder toezicht van een specialist.
Leefstijl en alternatieve copingstrategieën
- Stimuleren van ontspanningstechnieken zoals mindfulness of lichaamsbeweging.
- Aanmoedigen van creatieve uitingen zoals schrijven, tekenen of muziek.
- Adviseren van steun zoeken bij lotgenoten of familie.
Doorverwijzing
Bij ernstige zelfbeschadiging of onderliggende psychische aandoeningen is doorverwijzing naar een psycholoog, psychotherapeut of psychiater noodzakelijk.
Veelgestelde vragen
1. Hoe kan ik zelfbeschadiging onderscheiden van een suïcidepoging?
Zelfbeschadiging is vaak een manier om met emoties om te gaan en niet bedoeld om het leven te beëindigen. Toch kan het gedrag escaleren en een suïcidaal risico inhouden. Let op signalen zoals hopeloosheid, plannen voor suïcide en eerdere pogingen. Twijfelt u? Overweeg overleg met een specialist of een crisisdienst.
2. Hoe reageer ik als een patiënt zich schaamt en niet wil praten?
Bied een open en niet-veroordelende houding. Laat merken dat u luistert en geïnteresseerd bent in hun welzijn zonder direct te focussen op het stoppen van het gedrag. Gebruik neutrale vragen zoals: Kun je me vertellen wat je op zulke momenten voelt? Dit helpt om een vertrouwensband op te bouwen.
3. Wat als een patiënt geen hulp accepteert?
Motivatie voor hulp kan variëren. Probeer het gesprek open te houden en geef de patiënt ruimte om op eigen tempo na te denken over ondersteuning. Informeer over anonieme hulplijnen en laagdrempelige hulpopties zoals lotgenotencontact.
