Meer over cultuursensitieve zorg

Verkeerd begrepen worden, patiënten die niet meer terugkeren naar de zorginstelling of andere ideeën hebben over de behandeling. Verschillen in cultuur kunnen voor wrijving en onbegrip zorgen tussen zorgverlener en patiënt. Het aantal mensen met een migratie-achtergrond zal de komende jaren alleen maar toenemen. Hoe werk je als zorgverlener cultuursensitief?

In dit artikel komen de volgende onderwerpen aan de orde:

1. Waarom cultuursensitieve zorg (vanuit de overheid) stimuleren?
2. Wat is cultuursensitieve zorg (niet)?
3. Het belang van culturele zelfreflectie
4. Cultuursensitieve communicatie
5. Hoe maak je cultuursensitieve zorg onderdeel van je organisatie?

1. Waarom cultuursensitieve zorg (vanuit de overheid) stimuleren?

Opvattingen over ziekten, gewoonten en voorkeuren van patiënten worden voor een deel bepaald door cultuur. Zorgverleners kunnen hun patiënten pas echt goed van dienst zijn als ze zich bewust zijn van de verschillen. Mustafa Bulut, onder meer geestelijk verzorger in het Elisabeth-TweeSteden Ziekenhuis (ETZ) in Tilburg, geeft een triest voorbeeld van hoe het mis kan gaan op dit vlak. Een huisarts vertelde een patiënt uit een niet-westerse cultuur aan de telefoon dat hij een tumor in zijn longen had en verwees hem door naar het ziekenhuis. Maar de man kwam daar niet opdagen. Pas toen het te laat was en de tumor was uitgezaaid, werd hij tevergeefs opgenomen. ‘De directheid van de boodschap “U heeft een tumor” zorgde ervoor dat deze man de handdoek al in de ring had gegooid’ licht Bulut toe. ‘Voor hem was het alsof zijn doodvonnis al was geveld. De arts had beter kunnen zeggen: “Uw situatie is ernstig. We zullen alles doen om u alsnog te helpen.” Nu is deze patiënt uiteindelijk overleden. Terwijl de ziekenhuisspecialist hem in een eerder stadium wellicht nog had kunnen helpen.’

26% migratie-achtergrond

Bulut geeft, naast zijn werk in het ziekenhuis, cursussen aan collega’s in het hele land over cultuursensitieve zorg. Dat wordt steeds belangrijker, 26% van de Nederlandse bevolking heeft een migratie-achtergrond, blijkt uit cijfers van het CBS (derde en vierde generatie-migranten zijn niet meegenomen in deze cijfers). En dat aantal zal de komende jaren toenemen naar 30% of 40% in 2050. Eind 2022 verscheen er vanuit het ministerie van VWS een eerste beleidsnota cultuursensitieve zorg. Cultuursensitief werken is een onderdeel van persoonsgerichte zorg, volgens het ministerie. Zorgverleners moeten kunnen inschatten wanneer de etnisch-culturele achtergrond van patiënten relevant is voor het aanbod.

Maatregelen beleidsnota

Het ministerie wil cultuursensitieve zorg stimuleren met vijf maatregelen:

• Kennisuitwisseling tussen cultuurgenerieke en specifieke zorg stimuleren. Daarbij is een bijzondere rol weggelegd voor zorgverzekeraars. Zij dienen bij de contractering rekening te houden met cultuurspecifieke kenmerken van instellingen.
• Om de stem van cliënten en patiënten te versterken op dit vlak, dienen ‘sleutelfiguren’ ingezet te worden. Dat zijn mensen met een migratie-achtergrond die al langer in Nederland wonen en kennis hebben van de taal, cultuur en gezondheidszorg.
• De knelpunten op het gebied van tolken moeten worden opgelost. Dit betreft met name de (gebrekkige) financiering en het tekort.
• Het stimuleren van een cultuursensitieve benadering in zorgopleidingen en de arbeidsmarkt. De Tweede Kamer heeft VWS gevraagd om cultuursensitieve zorg in het opleidingscurriculum op te nemen. Ook zou het ministerie moeten zorgen voor een opleiding cultuursensitief werken voor zorgpersoneel en management.
• Het vergroten van het urgentiebesef van een cultuursensitieve benadering door VWS.

D66 Tweede Kamerlid Fonda Sahla maakt zich hard voor cultuursensitieve zorg.

Cultuursensitief werken zou moeten beginnen op de opleiding

De discussie over het stimuleren van cultuursensitieve zorg loopt al dertig jaar en er is er nog nooit iets structureel van de grond gekomen, volgens Cor Hoffer. Hij is medisch antropoloog en traint zorgmedewerkers in het verlenen van cultuursensitieve zorg. Dat de overheid het onderwerp nu zo duidelijk op de agenda zet, vindt hij een positieve ontwikkeling. ‘Vooral op het gebied van de opleidingen is er veel winst te behalen. Van de zorgverleners die ik train, hebben de meesten weinig of niets over cultuursensitief werken op de opleiding gehad.’ Ook op organisatieniveau kan er meer aandacht voor het onderwerp zijn. Hoffer: ‘Ik train nu vaker medewerkers die aangeven dat ze de geleerde vaardigheden niet altijd kunnen toepassen omdat hun organisatie er niet op is ingericht. Zoals het tijd kunnen nemen voor een uitgebreider gesprek.’

Organisaties zouden moeten bedenken hoe ze hun medewerkers gaan scholen op dit vlak, vindt hij. En in vele gevallen eens naar de diversiteit van het personeelsbeleid moeten kijken. ‘Ik train bijna altijd witte hulpverleners. En dat is vreemd. Zorg ervoor dat je instelling een afspiegeling is van de samenleving. Dan heb je meteen kennis over die specifieke gemeenschap in huis.’

Ook Inge Goorts, senior adviseur en projectleider bij Pharos, vindt het positief dat het ministerie zich duidelijk uitspreekt over de kwestie. ‘Dat geeft vaart aan deze beweging.’ Pharos, het landelijk expertisecentrum dat bijdraagt aan het terugdringen van grote gezondheidsverschillen, leverde input voor de beleidsnotitie. ‘Om iedereen dezelfde kwaliteit van zorg te bieden, moet je als zorgprofessional echt kunnen differentiëren’ vervolgt Goorts. ‘Hoe je als zorgprofessional dat onderscheid maakt, daar hebben we nu nog onvoldoende oog voor.’ Ook zij benoemt het belang van de opname van cultuursensitiviteit als vak in de opleidingen. ‘Het is nu nog vaak een keuzevak. Wij vinden dat het in de basis hoort te zitten.’ Verder zouden organisaties meer gevoed moeten worden over hoe ze cultuursensitieve zorg als onderdeel van persoonsgerichte zorg goed kunnen vormgeven. ‘Dat geldt zowel voor individuele medewerkers als op beleidsniveau.’

2. Wat is cultuursensitieve zorg (niet)?

Een stevige handdruk is bij ons de vanzelfsprekende manier om iemand te begroeten. In veel culturen is dat echter ongebruikelijk. Iemand aankijken? Dat vinden we in Nederland beleefd. Maar in sommige culturen wordt het als onbeleefd of zelfs agressief geïnterpreteerd. De oorzaak van een psychose? Die ligt volgens de meeste Nederlandse artsen in het brein. Sommige mensen van Afrosurinaamse of Arabische afkomst geloven echter dat de invloed van geesten (Winti, djinns) er aan ten grondslag kan liggen.

Cultuursensitieve zorg is meer dan een paar weetjes

Dat cultuurverschillen van invloed kunnen zijn op de beleving van ziekte en dat het belangrijk is om daar rekening mee te houden, weten de meeste zorgverleners wel. Maar dat betekent niet dat ze toegerust zijn om cultuursensitieve zorg te verlenen. Cor Hoffer merkt tijdens trainingen dat veel cursisten verwachten dat hij allerlei weetjes en feiten zal verschaffen over hoe bijvoorbeeld de Surinaamse, de Turkse en de Marokkaanse cultuur in elkaar steken. ‘Maar dat is niet waar cultuursensitief werken over gaat. De ene Marokkaanse-Nederlandse patiënt is de andere niet. Je moet altijd terug naar het individu. Bovendien leven er zoveel verschillende nationaliteiten in Nederland dat het onmogelijk is om kennis te hebben over alle gewoonten en culturele verschillen.’

De ene moslim vast tijdens de ramadan, de ander ziet daar vanaf. De ene Turkse Nederlander spreekt goed Nederlands en weet hoe het Nederlandse zorgstelsel in elkaar zit. De andere Turkse Nederlander heeft een tolk nodig en kan zijn weg in het zorgstelsel moeilijk vinden. Migranten vormen geen homogene groepen. Onder Surinaamse Nederlanders bevinden zich Afrosurinamers, maar ook Javanen en Hindoestanen. Hoffer: ‘Die groepen kun je niet over één kam scheren.’

Gesprek is belangrijk

Hoffer adviseert zorgverleners beslist om zich enigszins te verdiepen in de cultuur als ze bijvoorbeeld veel met mensen werken die moslim zijn of uit Suriname komen. ‘Dan moet je wel weten wat de ramadan inhoudt en wat Winti is.’ Maar verder moeten zorgverleners het vooral hebben van het gesprek als het gaat om cultuursensitieve zorg. Hoffers motto is: denk niet te weten hoe je patiënten denken. Vraag het aan de patiënt zelf of aan familieleden.
Hoffer gebruikt daarbij het Culturele Interview, afkomstig uit het DSM-handboek voor de psychiatrie. Daarmee kunnen zorgprofessionals de patiënt leren kennen en achterhalen hoe hij functioneert in zijn culturele leefwereld. Hoffer: ‘Zo’n interview kost tijd, maar die tijdsinvestering betaalt zich later dubbel en dwars terug’ meent hij. ‘Je voorkomt dat zorgverlener en patiënt door misverstanden onnodig lang langs elkaar heen communiceren.’

Cultuursensitieve en persoonsgerichte zorg

Cultuursensitieve zorg wordt veelal beschouwd als een onderdeel van persoonsgerichte zorg. Die twee onderdelen vullen elkaar goed aan, vindt ook Inge Goorts van Pharos. ‘Je sluit aan bij het individu en zijn culturele bagage.’ Persoonsgericht werken is echter niet hetzelfde als cultuursensitief werken. Een valkuil is dat je eraan voorbij gaat als je je alleen daarop richt. Goorts: ‘Cultuursensitieve zorg verlenen, betekent niet alleen naar het individu kijken, maar ook naar de persoon in relatie tot de omgeving en de ander. En naar de culturele achtergrond van de patiënt en de zorgverlener omdat die wel degelijk van invloed kunnen zijn.’
Als professional moet je vooral getraind zijn in de vraag: waar denk jij dat dit vandaan komt, wat denk jij dat er gebeurt? Die vaardigheden, nieuwsgierig zijn, goed in contact zijn, zijn het belangrijkste, vindt ze. ‘En neem niets zomaar aan. Denk niet: ik heb nu al een aantal keer meegemaakt dat iemand uit Syrië dit zo ervaart. Dan zal dat bij de volgende patiënt uit Syrië ook wel zo zijn. Beschouw de persoon tegenover je als de beste raadgever.’

3. Het belang van culturele zelfreflectie

Cor Hoffer noemt ‘culturele zelfreflectie’ een van de belangrijkste aspecten van cultuursensitief werken. Dat wil zeggen dat de zorgprofessional inzicht heeft in zijn eigen cultuur en levensbeschouwing en zich bewust is van de invloed daarvan op de communicatie met patiënten met een andere achtergrond. Inge Goorts sluit zich daarbij aan. Cultuur is niet alleen iets van de ander. We hebben allemaal een culturele achtergrond die van invloed is op hoe wij de wereld zien. Je dat realiseren, is heel belangrijk, benadrukt ze.

Niet alleen niet-westerse culturen

Cultuursensitieve zorg gaat niet alleen over cliënten uit niet-westerse culturen maar komt iedereen ten goede, volgens Goorts. ‘Het betekent dat je zorg krijgt die past bij jouw leven en bij wie jij bent. Ook de culturele bagage van iemand van het platteland of een strengchristelijke gemeenschap kan anders zijn dan die van de zorgverlener. Het is belangrijk dat professionals meer zicht krijgen op hoe hun eigen culturele bagage hun bril als zorgprofessional kleurt. En wat de invloed daarvan is op de behandelrelatie met de patiënt.’

Onderscheid in rol maken

Zorgprofessionals, zeker artsen, hebben volgens Hoffer vaak de neiging te denken dat zij neutraal zijn, zij zijn immers wetenschapper. Maar onbedoeld speelt de eigen culturele en levensbeschouwelijke  achtergrond altijd een rol. Hoffer vindt dat zorgverleners vaker bewust een onderscheid zouden moeten maken tussen hun eigen opvattingen en hun rol als zorgverlener. Zo zijn er psychiaters die zeggen dat ze niet in geesten geloven. Om die reden gaan ze er niet over in gesprek met hun patiënten. Hoffer: ‘Dan zeg ik: “Ik vind het prima dat je niet in geesten gelooft maar ten behoeve van je patiënten zou je je er als professional meer in moeten verdiepen en er aandacht aan moeten besteden. Stel je patiënten vragen als: Kun je me vertellen wat een winti of een djinn is? Wat betekent zo’n geest voor je?” Pas als je meer zicht hebt op je eigen culturele achtergrond, realiseer je je beter wat je als privépersoon en wat je als professional zegt.’

4. Cultuursensitieve communicatie

De verschillen in communicatie tussen artsen en patiënten en hun naasten met (met name) patiënten /cliënten met een migratie-achtergrond, leiden regelmatig tot misverstanden en conflicten. ‘Een van de grootste verschillen is dat we in Nederland snel en direct communiceren’ zegt Mustafa Bulut. ‘Zo vertelt bijna iedere arts aan de patiënt wat de diagnose is en wat de vooruitzichten zijn. In veel andere landen, communiceren zorgverleners indirecter en wordt de diagnose stapsgewijs aan de patiënt duidelijk gemaakt.’

Voorbeelden cultuursensitieve communicatie

Hoe communiceer je cultuursensitief? De goede woorden kiezen, is cruciaal, zegt Bulut. Zo is ‘dood’ een woord dat in veel culturen niet gebruikt wordt. Het woord ‘ongeneeslijk’ of ‘de situatie is ernstig’ wel. Komt iemand te overlijden, dan kun je als zorgverlener zeggen: ‘We zullen alles doen wat in onze mogelijkheden ligt om u te helpen.’ Bulut: ‘Mensen begrijpen dan wel dat de dood nabij is. Maar als je dat letterlijk zegt, is dat een shockervaring. Je schrikt mensen af, ze kunnen boos worden. Er is dan geen communicatie meer.’
Cor Hoffer geeft een ander voorbeeld: ‘Stel dat je als arts wilt zeggen: “U heeft uitgezaaide darmkanker en nog maximaal enkele maanden te leven.” Zeg dan liever in plaats daarvan: ‘Kunt u me vertellen wat u weet over uw ziekte en uw situatie. En wat u zou willen weten?’

België en de Bible Belt

Wij vinden het goede zorg om patiënten te vertellen wat ze hebben. ‘Maar we vergeten de vraag: wat wilt u weten?’ vervolgt Bulut. ‘Overigens hoor ik ook vaker van Nederlandse oudere patiënten dat ze de dokter heel direct vinden. Dit gaat niet alleen over niet-westerse culturen. In België is dit al anders. Mensen beseffen dat vaak niet.’ Hoffer sluit zich daarbij aan. ‘Frappant is dat bij christelijke gemeenschappen in de Bible Belt ook niet altijd even direct over het levenseinde wordt gesproken. Daarom stel ik in trainingen altijd dat er geen standaardplaatjes van culturen te geven zijn. Op groeps- en individueel niveau bestaan de nodige variaties.’

Eerst relatie opbouwen

Inge Goorts wijst op het belang van het opbouwen van een goede relatie en het creëren van vertrouwen. ‘In veel culturen bouw je eerst een relatie op voordat je bepaalde vragen stelt. Bij mensen die direct communiceren gaat dat vaak andersom.’ Ze geeft een eenvoudig voorbeeld. ‘Stel, je bent op de fiets naar je werk gekomen en als je naar huis wil stortregent het. Je vraagt een collega of je mee mag rijden in de auto. Tijdens de rit voer je een gesprek over hoe het gaat. Iemand die uit een cultuur komt waar indirect gecommuniceerd wordt, zal eerst vragen stellen over hoe het gaat, voordat hij vraagt of hij mag meerijden.’ Goorts vindt dat professionals meer getraind mogen worden op dit vlak. ‘Oefenen met dit verschil kan professionals helpen om beter te communiceren.’

Familie betrekken

Verder wordt vaak vergeten om de familie bij de behandeling te betrekken. Terwijl families in sommige andere culturen graag mee willen beslissen. ‘In Nederland hebben we een ik-cultuur die gelijk staat aan autonomie’ licht Bulut toe. ‘In veel andere landen is er een wij-cultuur, waar relaties centraal staan. Het is in het belang van de patiënt dat de familie meebeslist. Meestal is de oudste van het gezin de leider. Vraag daarom op tijd aan de patiënt: heeft u een contactpersoon? Zijn er nog anderen die we erbij moeten betrekken? Voor ons voelt dat alsof je de patiënt passeert. Maar voor de patiënt voelt dat juist als gezien worden.’

Kijktip:
Pharos films In gesprek met Turkse, Marokkaanse, Antilliaanse en Chinese migranten over de laatste levensfase. Deze korte video’s kan een zorgverlener samen met een patiënt/familie bekijken.

5. Hoe maak je cultuursensitieve zorg onderdeel van je organisatie?

Bekijk het webseminar programma Waardigheid en Trots.

Geschreven door: Sigrid Starremans.