Eergerelateerd geweld in de spreekkamer van de huisarts

Eergerelateerd geweld heeft belangrijke psychosociale gevolgen voor het slachtoffer. De meeste hulpverleners herkennen het echter niet en realiseren zich niet hoeveel gevaar een potentieel slachtoffer van eergerelateerd geweld loopt. In Nederland werden in 2017 456 gevallen van eergerelateerd geweld voorgelegd aan het Landelijk Expertise Centrum Eergerelateerd Geweld (LEC EGG).¹ Alleen de politie kan zaken aan het LEC EGG voorleggen. Het vermoeden is dat er een onderschatting van de incidentie is want professionals herkennen eergeweld niet altijd. Slachtoffers praten er liever niet over en doen weinig aangifte bij de politie. Volgens de cijfers van het LEC EGG was er in 20017 in 37% sprake van bedreiging, in 30% van mishandeling, in 11% van dwang, in 5% van poging tot moord en in 2% van moord. ¹ In 25% van de gevallen van eergerelateerd geweld was er sprake van een Turkse context en in 17% van een Marokkaanse. Op een gedeelde derde plaats staan zaken met een Irakees, Irakees-Koerdisch en een Syrische context, elk 13%. ¹ Eergerelateerd geweld uit zich in verschillende verschijningsvormen. Aan de hand van casuïstiek zullen we twee voorbeelden geven.

Wat is eergerelateerd geweld?

Eergerelateerd geweld wordt gedefinieerd als elke vorm van geestelijk of lichamelijk geweld, gepleegd vanuit een collectieve mentaliteit in reactie op een (dreiging van) schending van de eer van een man of vrouw en daarmee van zijn of haar familie waarvan de buitenwereld op de hoogte is of dreigt te raken. ¹ De zedelijke eer van een familie wordt in conservatieve patriarchale gemeenschappen en culturen de familie-eer genoemd. Deze eer is gebaseerd op opvattingen over de rol van mannen en vrouwen en over de seksualiteit en reproductieve rechten van vrouwen. De eer van de vrouw is gekoppeld aan haar seksualiteit, en de seksuele eer van de vrouw is gekoppeld aan de familie-eer. ^2,3 Die eer is van groot belang voor die families, omdat het de familie respect oplevert in de eigen gemeenschap. Zodra de goede naam van de familie is of dreigt te worden geschonden, wordt er door die gemeenschap verwacht dat de eigen familie de eer herstelt.

De vader uit bovenstaande casus heeft zijn dochter gedwongen uitgehuwelijkt vanwege de angst op of vermoeden van schending van de familie-eer als zij in Nederland zou blijven. Zij gedroeg zich namelijk te ‘vrij’ naar de mening van de Turkse gemeenschap en ze had ook terloops laten merken dat zij later wilde trouwen met degene die zij zou uitkiezen. Op deze manier redt de vader de familie-eer. Deze familie-eer speelt onder andere in Turkse, Marokkaanse, Koerdische en Irakese gemeenschappen, maar staat los van de Islam. De Koran rechtvaardigt geen eerwraak en volgens de principes van de Islamitische wetgeving zou geen enkele vrouw haar leven verliezen door eerwraak. Ook op de Balkan en in Hindoestaanse gemeenschappen speelt de familie-eer nog een belangrijke rol. Omdat binnen genoemde culturen vrouwen verantwoordelijk zijn voor de opvoeding van de kinderen, zijn zij vaak de zondebok als er geruchten de ronde doen die de familie-eer bedreigen.

Andere vrouwen in de familie zijn vaak medeverantwoordelijk voor de familie-eer. Deze eer is dus vooral afhankelijk van het zedelijke gedrag van de vrouwelijke familieleden. Zij horen zich aan allerlei regels en voorschriften te houden als zij zich buitenshuis begeven. De regels zijn erop gericht om roddels te voorkomen. ² Meisjes en vrouwen mogen geen seks voor of buiten het huwelijk hebben. Zij mogen geen gearrangeerd huwelijk weigeren en ook geen lesbische relatie of identiteit hebben. Deze situaties, de vuile was, mogen onder geen beding naar buiten komen. Zij mogen er niet met iemand van buiten de familie over spreken en zij mogen zeker niet van huis wegvluchten, omdat het dan buiten de familie bekend wordt. Na een scheiding blijft de dreiging van eergeweld voor een vrouw bestaan, want de familie of de ex-schoonfamilie blijft verantwoordelijk voor haar zedelijke eer. ⁴

Familie of schoonfamilie kunnen aanleiding zien voor eergeweld, bijvoorbeeld als de vrouw een nieuwe vriend krijgt. ³ Ook mannen kunnen de familie-eer schenden. Als de gemeenschap denkt of het is bekend dat een man bij seks gepenetreerd wordt, is dit een zeer ernstige aantasting van de familie-eer. De man die een andere man penetreert wordt beschouwd als man, en dat contrasteert niet met de mannelijke rol. Als een man de minnaar is van een getrouwde vrouw, als hij een gedwongen huwelijk weigert of als hij weigert mee te werken aan gewelddadig eerherstel, schendt ook hij de familie-eer.

De mannelijke leden van de familie hebben de plicht om de familie-eer te beschermen. Een echtgenoot moet zijn vrouw en dochters in de gaten houden, een broer zijn zus. Als één familielid de eer verliest, dan is de hele familie eerloos: alle leden verliezen dan het respect en de steun van de gemeenschap. Ze worden genegeerd in het koffiehuis, voor de dochters zijn geen goede huwelijkskandidaten meer te vinden en als ze een winkel bezitten worden daar geen boodschappen meer gedaan. Deze situatie blijft bestaan totdat er eerherstel heeft plaatsgevonden. ³

Wat is eerwraak?

Herstellen van de geschonden eer kan door het familielid, dat de eer geschonden heeft, op te sluiten, te mishandelen, te verstoten, uit te huwelijken, te dwingen tot abortus, in het land van herkomst achter te laten, te dwingen tot zelfmoord of in het ergste geval deze te doden. Het aantal suïcidepogingen onder Hindoestaanse (19.2%) en Turkse meisjes en vrouwen (14.6%) is hoger dan onder autochtone meisjes en vrouwen (8.8%). ⁵ In eerculturen is eerverlies een geoorloofd motief voor geweld. Bij eergeweld wordt de pleger aangewezen door de familie. Er is meer risico op eerwraakgerelateerd geweld als er eerder huiselijk geweld plaatsvond, de partner of vader getraumatiseerd is, er in de familie eerder eergeweld voorkwam, er wapens in de familie zijn en als echtgenoot of vader een lagere status heeft in Nederland dan in zijn thuisland. ³

Bij eermoord betreft de pleger vaak een minderjarige jongen omdat deze minder straf krijgt. Het kan ook een familielid zijn met een lage sociale status of zonder de verantwoordelijkheid voor een gezin. De verdachte bekent meestal niet dat eerwraak de reden was voor de doodslag omdat er dan namelijk sprake is van moord met voorbedachten rade. De straf valt dan meestal hoger uit. ⁶ Daders van moord uit eerwraak zijn bereid lang de gevangenis in te gaan. Dit heeft de voorkeur boven de vernedering te moeten ondergaan dat ze een eerschending niet gewraakt hebben. Een Turkse studie laat zien dat bijna 50% van de vrouwen die vermoord werden door hun (ex)partner met de dader samenwoonde. 90% van de vrouwen, die niet meer samenwoonden met hun ex-partner, werden binnen 4 maanden na de scheiding door hem vermoord. ² Onder de sharia kunnen daders van eermoord vergeven worden door de familie van het slachtoffer. Zo kan een vader zijn zoon vergeven voor het doden van zijn dochter. ⁷

Het signaleren van eergerelateerd geweld

Vaak wordt eergerelateerd geweld door hulpverleners en politie niet als zodanig herkend maar geduid als huiselijk geweld of kindermishandeling. Bij huiselijk geweld is er meestal sprake van persoonlijke krenking van de trots van een dader, waarbij in de relatie een spiraal van geweld optreedt. Bij eer-gerelateerd geweld is vaak een hele familie betrokken, met een geplande geweldsdaad als eerwraak en betreft het een grotere groep verdachten. Dat maakt ook de risico inschatting op gevaar voor het slachtoffer complex. De hele familie zoekt bijvoorbeeld naar een gevlucht slachtoffer en het arresteren van de een, betekent niet dat het gevaar geweken is. Het is van belang dat hulpverleners zich realiseren dat het van het grootste belang is dat er zorgvuldig met de informatie wordt omgegaan en er geen informatielek mag ontstaan. Een lek, de vuile was die buiten komt te hangen, vergroot alleen maar het risico op gevaar. Dit is vaak de reden waarom slachtoffers geen hulp van buiten durven in te schakelen. Movisie heeft een signalenlijst gemaakt om geweld in afhankelijkheidsrelaties beter te kunnen signaleren. ⁸ (Afbeelding 1)

Afbeelding Signalenlijst Movisie ⁸

Wat moet de huisarts doen?

Sinds 2013 heeft de overheid een meldcode voor huiselijk geweld voor professionals ingesteld. Eergerelateerd geweld valt onder deze meldcode. Het stappenplan, de signalen, de beschermende en risicofactoren zijn te vinden op www.​meldcode.​nu. In situaties van eergerelateerd geweld moet altijd met Veilig Thuis overlegd worden. Individuele huisartsen ontbreekt het aan kennis en Veilig Thuis heeft of zelf de deskundigheid in huis of weet waar ze die kan vinden. Alle situaties zijn weer anders maar in alle situaties staat de veiligheid van het slachtoffer centraal.

De wijkagent is vaak degene die dichtbij zonder grote drempels goede ondersteuning kan geven. Vaak wordt er als iemand verkiest in de thuissituatie te blijven een aware-systeem via de vrouwenopvang aangevraagd. Dit is een GPS-systeem met een noodknop dat een vrouw continu bij zich draagt. Als ze alarmeert komt er een 112-melding binnen bij de politie.

De vrouwenopvang als verblijfplaats kan ook een oplossing zijn. Niet altijd is dit eerste keus omdat het de schande naar buiten brengt en bij eerwraak het risico op geweld kan vergroten. Sommige slachtoffers, zoals patiënte beschreven in Casus 40-jarige, zijn veiliger thuis bij andere kinderen of andere familieleden, omdat die haar ook willen beschermen tegen hun oudste broer en vader en op deze manier ook de ruchtbaarheid beperkt blijft.

Opvallend is de kracht van de slachtoffers en hoe zij zelf vaak weten te manoeuvreren om hun risico op geweld (moord) te beperken. Deze zeer intens stressvolle situatie is extreem vermoeiend. Concrete hulpverlening, in het geval van eergerelateerd geweld komt pas tot stand na aangifte. De weg naar de aangifte toe moet het slachtoffer vaak alleen afleggen. Als huisarts is het van belang dat je je bewust bent dat (risico op) eergerelateerd geweld een rol kan spelen in je spreekkamer, dat de spreekkamer veilig is voor het slachtoffer, je het slachtoffer mentaal kunt ondersteunen en samen de juiste weg kunt zoeken. Het is cruciaal dat in dit proces geen informatielek ontstaat.

Literatuur

1. Terugblik op 2017. Jaarverslag van het landelijk expertise centrum eergerelateerd geweld.
2. Toprak S, Ersoy G (2017) Femicide in Turkey between 2000 and 2010. PLoS ONE 12(8).
3. Toolkit tegen geweld, Aanpak Eergerelateerd Geweld, Huwelijksdwang en Achterlating. Movisie Utrecht, september 2012.
4.  Factsheet Eergerelateerd geweld, auteur Hilde Bakker m.m.v. Hanneke Felten. Uitgave Movisie 2011.
5. Bergen, D.D van (2009) Suicidal behaviour of young migrant women in The Netherlands. A comparative study of minority and majority women. Amsterdam. Vrije Universiteit.
6. Bakker H, Storms O. Factsheet De Meldcode bij (vermoedens van) eergerelateerd geweld. juni 2014 Movisie.
7. Country Policy and Information Note. Version 1.0 August 2017 Home Office UK.
8. Signalenlijst Maatschappelijke vroegsignalering geweld in afhankelijkheidsrelaties. Uitgave van Movisie op initiatief van het ministerie van Justitie.

Bron: Bijblijven 6/7 2019
Beeld: © neropha / stock.adobe.com

Themanummer Bijblijven over Seksueel misbruik | Nu te bestellen voor € 22,50